Grote maatschappelijke vraagstukken vragen meer dan ooit om systemische verbouwingen door de overheid. Een grote groep ambtenaren staat te popelen om die verbouwing aan te pakken maar zit in een harnas van onder meer wetgeving. We kunnen hen op een verantwoorde manier de ruimte geven om conventies te doorbreken, ook als dat (tijdelijk) niet legitiem is.

Van stikstofcrisis tot woningnood en van immigratie tot energietransitie: de maatschappelijke uitdagingen zijn groot. Het is niet zo moeilijk om mooie sier te maken met oneliners over de oplossingen (door politici). Het is veel lastiger om die oplossingen daadwerkelijk uit te voeren (door ambtenaren).

Een belangrijke oorzaak daarvan is de legitimiteitsparadox. De schadeafhandeling voor Groningers is een mooi voorbeeld: een snellere afhandeling vraagt om innovatie van systemen (en is een maatschappelijk zeer legitieme vraag) maar binnen de bestaande systemen wordt een dergelijke verandering als niet legitiem gezien. Bijvoorbeeld doordat de snelle afhandeling niet aansluit op bestaande schadeprotocollen of financiële kaders. Een dergelijke paradox is in uiteenlopende vormen te zien bij zo’n beetje alle grote dossiers van dit moment. Er is geen onwil om deze dossiers voortvarend op te pakken, maar de kaders waarbinnen dat moet gebeuren werken verlammend. Het goede nieuws? Het kan anders.

Ruimte voor innovatie en transformatie

Onderzoek laat zien dat het voor succesvolle innovaties essentieel is om blokkades in de omgeving te verwijderen. Denk hierbij aan het creëren van ruimte door gevestigde wetten en regels (tijdelijk) terzijde te leggen of deze ruim te interpreteren. In mijn promotieonderzoek noem ik het space for change. Die ruimte is geen utopie, zo blijkt ook uit onderzoek naar cases in de praktijk. Essentieel voor het creëren ervan is dat we een ander perspectief op legitimiteit moeten hanteren. In plaats van een dichotomie – wel/niet legitiem – moeten we het gaan zien als een continuüm, met bijna altijd een grijs gebied. Politici en ambtenaren blijven het liefst weg uit dit gebied omdat ze hier kwetsbaar zijn voor kritiek, maar daardoor verandert er ook niets. Juist in deze grijze ruimte kunnen we oplossingen vinden.

Als belanghebbenden overtuigd kunnen worden om gevestigde normen, waarden, regels en afspraken (eventueel tijdelijk) te versoepelen blijkt dat grijze gebied zeer interessante innovaties op te kunnen leveren. Zo’n versoepeling betekent ook dat we initiatieven de tijd moeten geven zich te laten bewijzen en niet bij de eerste tegenslag direct de legitimiteitskaart moeten trekken en de handdoek in de ring te gooien. Als we dat kunnen opbrengen, dan zullen we ondervinden dat een vernieuwing vaak maar tijdelijk in het grijze gebied zit en na enige tijd doorontwikkelen volstrekt legitiem wordt. Een consequentie van het gebruik van het grijze gebied en vooral maatschappelijk succes in de grijze ruimte is dat de gevestigde kaders worden uitgedaagd. Het prikkelt wetgevers en beleidsmakers bijvoorbeeld om voorwaarden (wetgeving, protocollen, voorwaarden) aan te passen, met als geweldige bijvangst dat andere (publieke) organisaties hierdoor ook meer ruimte krijgen voor innovatie. In beide gevallen geldt: iets wat in eerste instantie controversieel was, wordt na enige tijd legitiem.

Van belang om vast te stellen is dat de legitimiteitsparadox niet alleen speelt op het vlak van wet- en regelgeving maar ook op een breder terrein, zoals de maatschappelijke verwachtingen. Er zijn dan ook acht dimensies van ruimte te onderscheiden: de normatieve, cognitieve, wettelijke, strategische, culturele, financiële, politieke, pragmatische dimensie. Uit de praktijkcases is af te leiden dat er grofweg drie strategieën zijn om meer ruimte te forceren: (1) afstand nemen van de regels en normen (2) een slimme workaround bedenken of (3) mystificeren, het in twijfel trekken van gevestigde interpretaties. Dit klinkt oncomfortabel, maar als dit in openheid wordt uitgelegd, dan geeft de grijze ruimte meer mogelijkheden dan men verwacht.

Er staat veel op het spel om deze strategieën de komende jaren toe te gaan passen. Juist in de huidige tijd stapelen niet alleen de grote dossiers zich op maar is er ook sprake van een sterke drive onder een generatie ambtenaren die wil losbreken uit kaders of deze op zijn minst ter discussie wil stellen. Het achterliggende doel: de broodnodige transformaties op gang trekken. Om te transformeren hebben we niet alleen goede ideeën nodig: we hebben ook de ruimte nodig om die ideeën te laten gedijen. Dat is waar innovators zich (meer) op moeten richten.